Türkiye Cumhuriyeti tarihinin birinci askeri müdahalesi olan 27 Mayıs 1960, birebir vakitte Türkiye’nin buyruk komuta zinciri içinde gerçekleştirilmeyen tek askeri müdahale olarak tarihte yer alıyor. Öncesi ve sonrasıyla, idamları ve anayasasıyla tartışmalı olan 27 Mayıs, Türkiye’ye “en özgürlükçü anayasası”nı kazandırırken yaklaşık 20 yıl boyunca da “Hürriyet ve Anayasa Bayramı” olarak kutlandı.
27 Mayıs askeri müdahalesi; ordunun, seçimle vazifeye gelmiş iktidarı güç kullanarak devirmesi ve idareye el koyması üzerinden değerlendirenler tarafından “darbe”; Türkiye’nin en özgürlükçü anayasası olarak nitelendirilen 1961 Anayasası’nın da hazırlanmasıyla birlikte özgürlüklerin genişletilmesi ve denge-denetim sisteminin sağlamlaştırılması üzerinden değerlendirenler tarafından “devrim” olarak nitelendiriliyor.
TOPRAK ISLAHATI AYKIRILIĞI
Türkiye’nin 1946’da çok partili siyasi sisteme geçmesiyle birlikte tarih sahnesinde uzunluk gösteren ve CHP’nin hazırladığı toprak ıslahatına karşı yürüttüğü muhalefet ile öne çıkan toprak sahibi Adnan Menderes ve liberal iktisat yanlısı Celal Bayar önderliğinde kurulan DP, 1950’de iktidara geldi, 27 Mayıs 1960’a kadar Türkiye’yi yönetti. CHP’nin “tek parti” idaresine yönelik tenkitler nedeniyle geniş yelpazede toplumsal takviye sağlayan DP, iktidarının birinci periyodu ile son periyodunda farklı siyasetler izledi.
Bilhassa son devrinde “iktidarda kalabilmek için baskıya yönelen” iktidar, “ulus egemenliğini parti egemenliğiyle değiştirmekle” eleştirildi. NATO’ya üye olabilmek için Meclis yetkisi alınmadan Türk askerini Kore Savaşı’na gönderen iktidar, iktisadın berbata gidişi ve hayat pahalılığı karşısında somut adımlar atamadı. DP’nin ismi, İstanbul’da yaşayan Rumlara karşı 1955’te gerçekleşen ve 6-7 Eylül olarak isimlendirilen olaylara da karıştı.
TAHKİKAT KOMİTESİ
İstenilen oy alınamadığı için Kırşehir ilçe yapılırken yolsuzluk söylentileri de halk ortasında yayıldı. Memurlar partiye üye olmaya zorlandı, kurulan Vatan Cephesi’ne katılanların isimleri, radyodan her akşam ilan edilmeye başlandı. Menderes’in, Kurtuluş Savaşı kahramanı ve Atatürk’ten sonraki cumhurbaşkanı İsmet İnönü’yü “Üç beş ay içinde Halk Partisi’ni boş çuvala çevireceğim. İsmet Paşa’yı mahvedeceğim” kelamlarıyla amaç alması, Kurtuluş Savaşı’nı küçümsemesi, İnönü’nün sık sık vilayet seyahatlerinde akına uğraması ve yaralanması, öğrenci aksiyonlarına yönelik sert müdahaleler ve askerlerin bu müdahalelerde yer alması ordu içinde rahatsızlığa neden oldu.
Meclis’te, yargı organı yetkileriyle donanmış, yayın yasağı getirebilecek, gazeteleri toplatıp matbaalarıyla birlikte kapatabilecek, siyasal toplantı yahut gösteriyi engelleyebilecek, her türlü doküman ve eşyaya el koyabilecek Tahkikat Kurulu? kurulması ise reaksiyonların artmasına neden olan son damla oldu.
HER BÖLÜME ÖZGÜRLÜK
Kuvvetler ayrılığı temelinde hazırlanan anayasanın dikkat çeken birtakım kazanımları özetle şöyle:
– Cumhurbaşkanı seçilen kişinin partisi ile bağının kesilmesi kararı yer aldı. Böylelikle cumhurbaşkanının tarafsız olması sağlandı.
– Meclis, Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi olarak ikiye ayrıldı.
– Yargı yetkisinin bağımsız mahkemelere bırakılmasıyla yargı bağımsızlığı sağlandı.
– Kanunların anayasaya uygunluğunu denetim etmesi için Anayasa Mahkemesi kuruldu.
– Kişinin temel hak ve özgürlükleri teminata alındı.
– “Siyasi partiler demokratik hayatın vazgeçilmezidir” kararı ile çoğulcu yapı vurgulandı.
– Personel ve memurlara sendika kurma hakkı ile grev hakkı tanındı.
– Devlet Planlama Teşkilatı kuruldu.
– Üniversiteler ve TRT’nin özerk olması sağlandı.
– Lokal idarelerin yetkileri artırıldı.
– Evvelce müsaade almaksızın dernek kurma hakkı ve gösteri-protesto yapma hakkı tanındı.
– Üst seviye yöneticilerin yargı kararı olmadan idareden uzaklaştırılması imkânı kaldırıldı.
– Toplumsal devlet ve toplumsal adalet kavramı, anayasaya girdi.
– Nizamın ve yurttaşların faydaları ayrıldı; kamu faydası ve toplum faydası kavramları kullanıldı.
– Basın özgürlüğü genişletildi.
ALANININ EN İLERİCİ ÇALIŞMASI
“BU ANAYASA BİZE BOL GELDİ”
İnönü, “Bu yolda devam ederseniz sizi ben bile kurtaramam” açıklaması nedeniyle 18 Nisan 1960’ta Meclis’te toplantılara katılmama cezası aldı. İstanbul’da üniversite öğrencisi Turan Emeksiz polis tarafından öldürüldü. Ankara’da Siyasal Bilgiler Fakültesi polis tarafından tarandı ve bir öğrenci hayatını yitirdi. 5 Mayıs 1960’ta, ismini 5’inci ayın 5’inci günü saat 17.00’de Kızılay’da gerçekleşmesinden alan ve Cumhuriyet tarihinin birinci “sivil itaatsizlik” aksiyonu olarak da anılan 555K hareketinden 20 gün sonra, 27 Mayıs 1960 sabahı ordu idareye el koydu. MHP’nin kurucu genel lideri Alparslan Türkeş’in, Ulusal Birlik Komitesi üyesi olarak radyodan okuduğu metin ile askeri müdahale, halka duyuruldu. “Demokrasinin buhran içine düştüğü” kaydedilen metinde, partilerin uzlaşamadığı, bu nedenle partiler üstü, tarafsız bir idare kurulması gerektiği kaydedilirken iktidarın en kısa vakitte özgür seçimler ile devredeceği vurgulandı. Bayar ve Menderes’in de ortasında bulunduğu şahıslar tutuklandı. Reaksiyon çeken ve “Yassıada Yargılamaları” olarak bilinen yargılamalar sonucu Başbakan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Şiddetli ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan idam edildi.
YÜZDE 60 İLE KABUL EDİLDİ
DP periyodundaki “hukuksuz uygulamalara” yine fırsat vermemek için birinci günden anayasa çalışmalarına başlandı. Ortasında gazetemiz müellifleri Hıfzı Veldet Velidedeoğlu ve Muammer Aksoy ile Enver Ziya Karal, Tarık Zafer Tunaya, Mümtaz Soysal, Doğan Avcıoğlu, Turhan Feyzioğlu, Münci Kapani ve Bahri Savcı’nın da yer aldığı bir anayasa komitesi oluşturuldu. 9 Temmuz 1961’de halk oyuna sunulan anayasa, oylamaya katılanların yüzde 60.4’ünün oyuyla kabul edildi. Referandumla yürürlüğe giren birinci Türk anayasası olan 1961 Anayasası, birçok düzenlemesi ile de “Türkiye’nin en özgürlükçü anayasası” olarak nitelendirildi. 12 Eylül darbesini gerçekleştiren Kenan Cihan tarafından “Bize bol geldi” diye nitelendirilen 1961 Anayasası’nın başlangıç metninde, Türk ulusunun direnme hakkını kullandığı ve idareye el koyduğu belirtildi.