Üç yıl evvel, Atatürk’ün hastalıkları ve vefat nedeni üzerine yazılanları inceleyerek 9 Eylül gazetesinde “Atatürk’ün sirozu sıtmaya mı bağlıydı?” başlıklı bir köşe yazısı yazmıştım. Yazıda Atatürk’ün sirozunun büyük olasılıkla tekrarlayan sıtma ataklarına bağlı olduğu savımı, özetle şu delillere dayandırmıştım:
1- Birinci defa 1896’da Manastır Askeri Lisesi’nde, Eylül 1915’te Anafartalar’da, 28 Ağustos 1918’de Suriye’de, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıktığında, 20 Eylül 1919’da Amerikalı General Harbord ile Sivas’ta görüşürken, 1919’un son günlerinde, 3 Ağustos 1920’de Konya’da geçirdiğini bildiğimiz sıtma nöbetleri.
2- Ankara Cebeci Askeri Hastanesi’nde Dr. Arif İsmet’in (Çetingil) etkeni “plasmodium vivax” olarak belirlemesi.
3- 28 Mart 1938’de Dr. Fissinger’ın Hasan İstek Soyak’a “Bu hastalığın yalnızca içkiden geldiği yolundaki niyet yanlışsız değildir… Hastalığın daha diğer ve değerli etkenleri olduğunu kabul etmek lazımdır” demiş olması.
4- Ağustos başında gelen Prof. Dr. Eppinger ve Prof. Dr. Bergmann’ın hazırladıkları raporda “Önceden Atatürk’ün çektiği sıtmanın bir tesiri olmadığını kesin olarak söylemek mümkün değildir” yazmaları ve tedaviye kinin eklenmesi.
5- Dr. Neşet Ömer İrdelp’in Atatürk’ün vefatı sonrası Asım Us’a “Vaktiyle sıtma da geçirmiş, dalağı büyümüştü” demiş olması.
6- Sir Patrick Manson’ın 1898’de yazdığı kitaptaki “Sıtma uzun müddet tekrarladığında, kronik hepatit, bağ dokusunda artış ile karaciğerde büyüme yahut küçülme ile seyredebilen siroza yol açabilir” tabirleri.
Geçen üç yılda, hayatımızı değiştiren COVID-19 enfeksiyonu ile sıtma ortasında kimi ortak taraflar fark ettim. Hala dünyadaki en ölümcül enfeksiyonlardan biri olan ve birden fazla çocuk, yılda yaklaşık 600 bin insanın vefatına yol açan sıtma etkenlerinden “plasmodium falciparum”, COVID-19’da olduğu üzere kanın pıhtılaşma eğilimini artırıyordu. Bu eğilim sonucu, sıtmada en sık beyinde, COVID-19’da ise kalpte gelişen komplikasyonlar mevtle sonuçlanabiliyordu. İki enfeksiyonun ortak bir tarafı de geç ortaya çıkabilen ve bazen çok bağışık karşılık sonucu, ölümcül olabilen komplikasyonlardı.
Uzamış COVID’de, otoimmün düzenekler sonucu farklı organlarda gelişen tabloları göz önüne alarak, Atatürk’ün hastalığını tekrar araştırınca, evvelce pek üzerinde durmadığım hiperreaktif malaryal splenomegali sendromu (HMSS) yahut tropikal splenomegali denen tablo öne çıktı. Sıtmanın yaygın olduğu tropikal bölgelerde, uzun müddet boyunca tekrarlayan sıtma ataklarına bağlı çok immünolojik uyarılma sonucu gelişen ve mevte yol açabilen, IgM yüksekliği ile karakterize bu tabloda, kanda sıtma etkenleri saptanamıyor ve Atatürk’ün durumu ile teğe bir örtüşüyor. 2008’de Hindistan’daki bir hastanede, çok dalak büyümesi olan 24 hasta araştırıldığında, en sık neden (7 hastada) HMSS bulunmuş. “HMSS neden Hindistan’da sık?” diye düşününce, cevabım “Muhtemelen hem plasmodium falciparum hem plasmodium vivax enfeksiyonlarının bir ortada bulunması” oldu.
Atatürkçü bir parazitolog olarak benden şimdilik bu kadar. Atatürk’ün hastalığının sıtma ve HMSS ile bağı konusunda, başta gastroenterolog, immünolog, enfeksiyon hastalıkları uzmanı olmak üzere, tüm meslektaşlarımın katkılarını bekliyorum.
PROF. DR. ÜLGEN ZEKİ OK
MANİSA CELAL BAYAR ÜNİVERSİTESİ
TEMEL TIP BİLİMLERİ KISMI PARAZİTOLOJİ ANABİLİM DALI