TOBB İktisat ve Teknoloji Üniversitesi öğretim üyesi ve eski Merkez Bankası (TCMB) Lider Yardımcısı Prof. Dr. Fatih Özatay, TCMB’nin son faiz indirimi kararıyla ilgili, “Küresel ölçekte görülmemiş seviyede eksi gerçek faiz var. Kalkıp bir milim daha faiz düşürüyorsunuz. Esasen çok yüksek seviyede olan kur ve risk daha da azıyor. Üstelik daha evvel azdırdığınız kuru düşürmek için kamu bütçesine bir saatli bomba bıraktınız; kur muhafazalı mevduatı icat ettiniz” dedi.
Prof. Dr. Fatih Özatay ile TCMB’nin son kararlarını ve ekonomiyi konuştuk.
OLUMSUZ TESİR ARTARAK SÜRECEK
– Merkez Bankası’nın son faiz indirimi kararı, sonrası kurda önemli artış oldu, böylesi yüksek enflasyon ortamında, kriz devrinde bir faiz indirimi gerekli miydi, piyasa beklentilerinden uzak bu tıp kararları nasıl okumak gerekiyor?
Faiz kararını kamuoyuna açıklayan metinde Merkez Bankası (TCMB) “…sanayi üretiminde yakalanan ivmenin ve istihdamdaki artış trendinin sürdürülmesi açısından finansal şartların destekleyici olması değer arz etmektedir” diyor. Açık ki, bir puanlık indirimin kredi faizlerine yansıyacağını, o yolla da iktisattaki faaliyet hacmine olumlu katkıda bulunacağını düşünüyor.
Nasıl söylesem, haydi ‘oldukça eğlendirici’ bir münasebet. Neden mi? Şöyle: Şirketlerin ürettikleri malların fiyat değişimlerini ölçmeye yarayan fiyat endeksi üretici fiyat endeksi (ÜFE). Temmuz ayında ÜFE %145 arttı. Bu bir yıllık artış. Aylık olarak yaklaşık yüzde 7.8’e karşı geliyor. Ortalama bir ticari kredi faizi ise yıllık yüzde 30 civarında geziniyor. Demek ki bir aylık kredi faizi yüzde 2.2 dolaylarında. Siyaset faizinin bir puan indirilmesi, yıllık kredi faizini bir puan aşağı çekerse, yüzde 29’a düşürmüş olacak. Bir aylık kredi maliyeti yüzde 2.1’e inecek. Farklı bir tabirle, ürettiğim malı bir ay sonra yüzde 7.8 artırımlı satarken, bu malı üretmek için kullanacağım girdileri artık satın almak için alacağım krediye bir ay sonra yüzde 2.2 yerine yüzde 2.1 faiz ödeyeceğim.
İyi de zati, ürettiğim malın aylık fiyat artışının 5.6 puan altındaydı kredi faizi, münasebetiyle çok kârlı bir işti kredi kullanmak. Artık 5.7 puan altına indi. Bu 0.1 puanlık azalma mı kredi kullanmanın cazipliğini artıracak ve daha fazla üretim yapmama yol açacak? Bırakın üretim ve istihdam açısından bir işe yaramasını, kararın döviz kurunu ve riski sıçratarak olumsuz tesiri oldu iktisada. Kaldı ki bu olumsuz tesirin artarak sürmesi büyük mümkünlük.
KUR VE RİSK DAHA DA AZIYOR
– Dünya gazetesinde 11 Ağustos’taki yazınız başlığı “Denge-zıvana meselesi” Türkiye iktisadında sahiden her şey zıvanadan çıkıyor mu?
‘Zıvanadan çıkmak’ tabirini, ‘denetlenemez duruma gelmek’ manasında kullanmıştım. İlk sorunuza verdiğim cevap, sanırım bu durumu pek hoş açıklıyor. Global ölçekte görülmemiş seviyede eksi gerçek faiz (enflasyonun çok altında faiz) var. Kalkıp bir milim daha faiz düşürüyorsunuz. Esasen çok yüksek seviyede olan kur ve risk daha da azıyor.
Üstelik daha evvel azdırdığınız kuru düşürmek için kamu bütçesine bir saatli bomba bıraktınız; kur muhafazalı mevduatı icat ettiniz. Düşük lira cinsi faizle kredi alıp keskin biçimde yükselme eğilimine giren döviz kuruna ve münasebetiyle girdi maliyetlerine karşı kendisini korumak istiyor şirketler. Bu sefer, krediler şu dallara açılabilir, alınan kredilerin dövize gitmediği bankalarca takip edilir falan üzere bir dolu kısıtlama getiriyorsunuz.
Bu çeşit kararlar krediye erişimi çok zorlaştırıyor. Krediye erişim sorunu yaşayan şirketler şikâyet ediyorlar. Biraz daha faiz düşürerek o şikâyetlere cevap verdiğinizi düşünüyorsunuz. Üstelik bir de kredi faizlerine üst hudut getiriyorsunuz. Bankaların kredi açma isteklerini –en azından- birden fazla şirket için azaltıyorsunuz. Tekrar faiz düşürüyorsunuz. Kur sıçrıyor. Risk sıçrıyor. “Düşük faiz-yüksek kur-yüksek risk- yüksek enflasyon- panik kararlar- krediye erişimin zorlaşması” makus döngüsü sürüyor.
MERKEZ’İN PRESTİJ AÇIĞI ÇOK YÜKSELDİ
– Merkez Bankası’nın eski Lider Yardımcısı olarak, TCMB’nin son adımlarını nasıl değerlendiriyorsunuz, Merkez’in artık bir güvenirliği var mı?
Merkez bankalarının güvenirliklerini ya da prestijlerini ölçmek için kullanılabilecek kolay yollar var. Birinci akla geleni, gerçekleşme ile gaye ortasındaki fark. Maddede TCMB’nin temel maksadının fiyat istikrarını sağlamak olduğu belirtiliyor. Bu çerçevede her yıl bir enflasyon gayesi açıklanıyor.
Dolayısıyla, gerçekleşen enflasyon ile amaç ortasındaki farka ya da ileride –mesela on iki ay sonra- gerçekleşmesi beklenen enflasyon ile gaye ortasındaki farka bakılabilir. Bu farkı ‘itibar açığı’ olarak tanımlayabiliriz. Prestij açığının çok ancak çok yüksek olduğu ortada. Gerçekleşen tüketici enflasyonu yüzde 80, on iki ay sonrası için beklenen enflasyon yüzde 42, gaye ise yüzde 5!
FAİZ TEFECİ FAİZİ SEVİYESİNDE KALACAK
– Yıl sonu büyüme, işsizlik, döviz kuru ve faiz ile ilgili öngörüleriniz neler, bu alanlarda ne tıp riskler var?
Mevcut siyasetlerin değişmemesi halinde, bu yıl yüzde 4-5 üzere bir büyüme olacağı anlaşılıyor. Yıllık olarak değil de çeyrekten çeyreğe olarak ele almak daha faydalı. Üçüncü çeyrekte ekonomimizin ikinci çeyreğe kıyasla büyümeyeceğini, dördüncü çeyrekte ise daralacağını öngörüyorum. Bu durumda, işsizlik oranının evvel sabit kalması sonra da yükselmesi beklenir.
Döviz kuru iddiası için kristal bir küre gerekiyor; bende yok. Risk primimiz ve hasebiyle yurtdışından borçlanma faizimiz tefeci faizi seviyesinde kalmaya devam eder. TCMB sağ olsun; yurtiçi faizin bir manası kalmadı. Lakin krediye erişim zahmetinin artması beklenir.
– Enflasyonun kısa vakitte yüzde 100’ü aşacağını öngörüyorsunuz. Enflasyonda önümüzdeki periyotta ne cins riskler var, nereye kadar çıkabilir, Enflasyonla çaba için asıl atılması gereken adımlar hangileri?
O öngörü ‘koşullu’ bir öngörü. Yakında seçim iktisadı uygulanması halinde oluşabilecek enflasyondan kelam ediyorum. Şöyle:
Kredi musluklarının sonuna kadar açılması ve taban fiyatın, memur ve emekli maaşlarının geçmiş enflasyonun üzerinde bir oranda artırılması. Birebir süreçte kamunun belirlediği ya da oluşmasında uyguladığı vergi siyaseti nedeniyle kıymetli rol oynadığı kimi değerli malların ve hizmetlerin fiyatlarının artırılmamaya çalışılması. Beraberinde de kamu harcamalarında değerli artışlar gerçekleşmesi ve bütçe açığının yükselmesi.
Ekonomimizin içinde bulunduğu şartlar altında bu çeşit bir siyasetin döviz kuruna ve riskimize yukarıya hakikat baskı yapacağı açık. Bu gelişmelerin doğal sonucu enflasyonun yükselmesi olur.
EN CAN YAKICI SORUN YOKSULLUK
– Şu anda Türkiye iktisadının en can yakıcı sıkıntıları nelerdir?
En can yakıcı sorun, artan yoksulluk ve bu gelişmeye yol açan temel nedenlerin başında gelen çok yüksek enflasyon. Bunların art planında ise şunlar var:
Yüksek risk, baskı altına alınmaya çalışılmasına karşın baskılanamayan yüksek döviz kuru, yüksek enflasyon, enflasyona ayak uyduramayan fiyat artışları, enflasyonun çok altında siyaset faizi, krediye erişilememesi, kamu bütçesindeki saatli bombalar, para siyasetinin prestiji, açıklanan istatistiklerin prestiji, bir bütünlük içinde alınmayan tutarsız kararlar. Kamu bütçesindeki saatli bombalar bütçe istikrarlarını yerle bir etme ve hasebiyle yoksullukla çaba için kullanılabilecek cephaneyi eritme potansiyeli taşıyorlar. Hepsinin sonucu olarak da yüksek işsizlik ortaya çıkıyor.
Yapısal açıdan bakıldığında ise şöyle: Bağımsız olmayan yargı sistemi, kurumsal yapıda büyük erozyon, TCMB’nin ve TÜİK’in bağımsız olmamaları, Devlet Planlama Teşkilatı gibisi bir kurumun yokluğu, liyakata dayanmayan atamalar, düşük yurtiçi tasarruf oranı, düşük verimlilik oranı, nicel ve nitel olarak düşük eğitim seviyesi, arazi rantının vergilenmiyor olması, bozuk ihale yasası.
ÖNCELİK ADİL YARGILAMA OLMALI
– Tahlil için acil alınması gereken tedbirler hangileri?
Yapısal: Öncelik adil yargılama ve bağımsız yargıda. Toplumu ayrıştırmayan/ötekileştirmeyen bir siyasi söylem gerekiyor. Yoksullukla uğraş planının bir an evvel hayata geçirilmesi kaide. Kamu atama sistemi gözden geçirilmeli.TCMB yine bağımsız yapılmalı. TÜİK istatistiklerine inancı sağlayıcı bir yapısal değişiklik güzel olur.İhale yasası değiştirilmeli. DPT gibisi bir kurum kurulmalı. Öğretmenlerin ve öğretim üyelerinin niteliklerini yükseltici yurtiçinde ve yurtdışında eğitim programları tasarlanabilir. Öğretmenliği cazip kılacak adımlar atılabilir.
İstikrara yönelik: TCMB yalnızca enflasyona odaklanan bir para siyaseti izlemeli. Kur muhafazalı mevduat basamaklı olarak kaldırılmalı. Hazine’nin gelir garantileri gözden geçirilmeli ve bütçeye gelen yük azaltılmaya çalışmalı. Hazine yurtiçinden döviz cinsinden borçlanmayı durdurmalı. TCMB’nin ve BDDK’nın kredilere yönelik kararları gözden geçirilmeli ve krediye erişimi zorlaştıran hususlar kaldırılmalı. Şartlı garantilerden Hazine’ye gelebilecek yükler ve bankaların durumu şeffaf biçimde raporlanmalı.