Getty ImagesDünya iktisadı için 2022, Covid-19 krizinden çıkış, yaraları sarma ve toparlanma yılı olacaktı. Ne yazık ki olmadı.
Ukrayna savaşının da katkısıyla, çabucak her alanda 2023’e de sarkması beklenen aksilikler birikti. Bu “duruma” ve beklentilere ait, sık sık 30-40 yıl öncesine gönderme yapan yeni bir telaffuz gelişmeye başladı.
Yıl kapanırken, iktisat muharrirlerinin yorumlarda, sık sık, 1980’lerde başlayan globalleşme sürecinin bilakis döndüğüne, 40 yıl sonra enflasyon ve sakinlik ikileminin (stagflasyonun) yine gündeme geldiğine, yeni bir finansal kriz mümkünlüğünün arttığına, ticaret savaşlarına ait başlıklara rastlıyorduk. Çabucak hiç kimse 2023 için optimist bir tablo ortaya koyamıyordu.
TÜM PİYASALAR NEGATİF ALANDA
Dünya iktisadının önde gelen borsaları performansı, ekonomik durumun sıhhatine ve “piyasaların” beklentilerine ait yeterli bir gösterge oluşturur
Aşağıdaki tablo olumsuz bir fotoğraf sunuyor.
BBCÖnde gelen borsalar 2022 yılında yüzde 9 ile 15 ortasında gerilemişler. FT-100 yüzde 0,6 ile olumlu alanda kaldı lakin yıl boyunca, yüzde 10’a varan ani düşüşlerin yaşandığı harika bir volatilite kelam konusuydu.
ABD iktisadının en dinamik bölümü olan teknoloji bölümünün paylarının pahaları yüzde 33,54 ile adeta çökmesi de düşündürücüydü.
Benzer bir durumun, 2007/8 finansal krizine yol açan büyük mali genişlemenin çabucak öncesinde, 1999-2001 ortasında yaşandığını anımsamak faydalı olabilir.
O vakit, borsalardaki çöküşü yumuşatan, başlayan sert resesyona ereleyen büyük nakdî genişlemeyi bu günlerde tekrarlamak imkanlı değil.
“40 yıl sonra” yine gündeme oturan enflasyondan ötürü tam aksi bir durum kelam konusu:
Merkez bankaları yüksek faiz ve sıkı para siyasetlerine yöneldiler. Büyük özel dal ve kamu borcu yüküne bakarak, yeni bir mali istikrarsızlık hatta önümüzdeki yıl bir finansal kriz mümkünlüğünün giderek güçleneceğini savunanlar da var.
Getty ImagesKÜRESEL RESESYON MÜMKÜNLÜĞÜ ARTIYOR
IMF, OECD, Avrupa Merkez Bankası ekonomistleri, 2023’te dünya iktisadında resesyon hududu olarak görülen yüzde 2,5-3 büyüme suratının altına yanlışsız bir yavaşlama bekliyor; münasebetiyle da global bir resesyon güçlü bir mümkünlük haline geliyor.
IMF’nin ekim ayında yayımlanan “Dünya İktisadına Bakış” raporu, dünya iktisadında ekonomik büyümenin (AB bölgesi hariç) 2022’de yüzde 3,2’den 2023’de yüzde 2,6’ya gerilemesini, 2024 ve 2025 yıllarında da sırasıyla yüzde 3,1 ve yüzde 3,6 ile resesyon hududunda kalmasını bekliyor.
Avrupa Merkez Bankası’nın, euro bölgesinde büyüme suratının 2023’te çok sert bir biçimde yüzde 0,5’e düşme beklentisini, IMF beklentisine ekledik mi, global resesyon alanına girmeye başlıyoruz.
AMB’nin 2024-25 büyüme beklentileri de yüzde 1,9 ve yüzde 1,8 oranlarıyla çok hudutlu bir “toparlanmaya” işaret ediyor. Dünya Bankası resesyon mümkünlüğünü tartışırken, “Baz”, “yavaşlama” ve “sert resesyon” olmak üzere üç senaryo üretmiş. “Baz” senaryoda, dünya iktisadında büyüme suratı, 2023’de ve 2024’de yüzde 2,4 ve yüzde 3,0 ile resesyon hududunda kalıyor. “Sert resesyon” senaryosunda büyüme suratları yüzde 0,5 ve yüzde 2,0 seviyesine geriliyor.
OECD’nin kasım ayında açıklanan “Dünya İktisadına Bakış” raporunda da global ekonomik büyüme suratının 2023’de yüzde 2,2’ye gerilemesi, 2024’te de yüzde 2,7 seviyesinde kalması bekleniyor,
IMF, ECB, Dünya Bankası, OECD beklentilerini bir ortaya koyunca, 2023’te dünya iktisadında sert bir fren ve sonra en azından 3-4 yıllık bir sakinlik, hatta daha sert ve uzun bir resesyon muhtemelliğine bakıyoruz.
Bu saptamayı, uzun periyotlu ekonomik dalgalanmalara ait bir müşahedeyle de desteklemek imkanlı.
The Independent’dan Hamish McRae’inin dikkat çektiği üzere, 1970’lerin, 80’lerin, 90’lerin ve 2000’lerin başında olmak üzere kabaca 10 yıllık resesyon evreleri gözlemek imkanlı.
Bu evrelere vakit zaman, 1987, 1997-99 ve 2008’de olduğu üzere mali krizler de eşlik ediyor.
Son finansal kriz izleyen ve 2010’lerin başında görülen “uzun durgunluk” da bu fotoğrafla uyumlu.
Bu açıdan bakınca, 2020’lerin birinci yarısında bir resesyon mümkünlüğünü, bu dalgalanmalarla uyumlu bir gelişme olarak görebiliriz.
FİNANSAL KRİZ MÜMKÜNLÜĞÜ DA GÜÇLENİYOR
Sert ve uzun bir resesyon muhtemelliğine bir finansal kriz mümkünlüğünün eşlik etmesinin şifresini Financial Times’dan Chris Giles’ın, 2022’de ABD, İngiltere ve euro bölgesinde yüzde 10’a ulaşan enflasyon oranlarından hareketle, “Ekonomik ilerlemenin düşmanı 40 yıl sonra geri geldi” saptamasında bulabiliriz.
Enflasyonun 40 yıl sonra geri gelmesinde, enerji-gıda fiyatları baskısının değerli bir hissesi var.
Ancak sürece bakarken, çok daha evvel başlamış, “Merkez Bankası mali genişleme siyasetleri enflasyon yaratacak” ihtarlarına ait tartışmalardan başlamak gerekiyor.
Bu tartışmalarda birinci anda referans konusu 2008 finansal krizinde devreye giren yaklaşık 12-13 triyon dolara ulaşan destekleme paketleriydi.
McKinsey & Company, Covid-19 krizi sırasında hükümetlerin destekleme harcamalarının 10 triyon dolara ulaştığına işaret ediyordu.
Bu iki mali genişlemeden birincisinde maksat, borç piyasalarını mali piyasalarda bir çüküşü önlemekti. İkincisinde talebi ayakta tutmaya çalışmaktı; halbuki o sırada tedarik zincirleri kopuyor ve bir arz şoku da oluşuyordu.
Ancak bir adım geri gidip 2000’lerin başındaki sert resesyona karşı başlayan büyük finansal genişlemeyi de anmak gerekiyor.
Hatta daha da geri gidip, globalleşme ile özgürleşen ve hızlanan sermaye hareketleri; borç-faiz-kredi türev piyasalarıyla büyüyen (kimi ölçülere nazaran 75 trilyon dolarlık dünya iktisadı üzerinde 1000 trilyonluk bir piyasa oluşturan) finansallaşmayı da hesaba katmak gerekiyor.
Özetle 1980’lerden bu yana daima büyüyen, genişleyen bir parasal-finansal bir “dalga” kelam konusu.
Bu “dalga” dünya iktisadında hem yatırımları hem de tüketici talebini yüzdürmeye 2000’lerin başına kadar devam etti ve tabir yerindeyse bu dalga kırıldı: 2007/08 mali krizi.
Merkez bankaları bu dalgayı yaşatmaya, beslemeye çalıştıkça da enflasyonist basınç giderek arttı ve nihayet Covid-19 tedbirleri adeta bardağı taşıran son damla oldu.
Sonuç olarak denebilir ki, gelinen noktada 2023’e, yüksek enflasyon ve ekonomik sakinlik hatta resesyon beklentisiyle giren dünya iktisadında, yatırımları ve tüketici talebini, borç yükü altındaki özel ve kamu bölüm aktörlerini, finansal genişleme ile desteklemeye devam etmek, artık imkanlı değil, ya da çok tehlikeli.
Buna karşılık merkez bankalarının enflasyona öncelik verme eğiliminin de bir tahlil olmadığı görülüyor.
Merkez bankaları yüksek faiz ve daraltıcı para siyasetleri izlemeye kararlı görünüyor. Bu kararlılık, Prof. Nouriel Rubini’nin uyardığı üzere, sert bir finansal kırılma mümkünlüğünü besliyor:
Yüksek faizler, kamu ve özel dal borç yükünün servis edilmesini, tekrar finansmanını, tüketici talebinin desteklenmesini, giderek daha da zorlaştırıyor.
Getty ImagesBu noktada, süregelen Covid-19 krizini ve Ukrayna savaşı üzere dışsal etkenleri de devreye sokunca dünya iktisadının 2023 ufku biraz daha kararıyor:
Birincisi Covid-19 sonrası tüketim balonu söndü. Yüksek faizler ve tüketicinin borç yükü, artmaya başlayan konut kredisi (motgage) taksitleri oranları, tüketici talebi üzerindeki baskıyı arttırıyor.
Çin’de tekrar alevlenen Covid-19 krizinin dünyaya yayılma mümkünlüğü güçleniyor.
İkincisi, güç ve besin fiyatları yüksek seviyede seyrediyor.
Özellikle orta ve küçük İşletmeler üzerindeki güç, ham husus maliyetlerine ek borçlanma maliyetleri de artıyor.
Covid-19 periyodunda aslında batmış lakin takviyeyle ayakta duran “zombi” işletmelerin varlık şartları süratle yok oluyor. Önümüzdeki yıl hatta 2024-25’e yanlışsız giderken, iflasların, temerrüde düşen borçların, bankaların karşılıksız alacaklarının giderek artması bekleyebiliriz.
Buna yüksek faiz ortamından gelişmekte olan ülkelerin, borç yüklerini artık kaldırmayacakları bir noktaya yaklaşıyor olmasını da ekleyebiliriz.
Böylece Roubini’nin işaret ettiği sert finansal kriz senaryosunun güçlenmekte olduğunu da söyleyebiliriz sert bir resesyona eşlik edecek bir finansal krizi önlemek imkanlı görünmüyor.
KUŞ BAKIŞI
Yukarda sergilemeye çalıştığım resme, bütünlüklü bir bakış, en azından üç açıdan, 2023’e girerken, bir devrin sonunda olduğumuzu düşündürüyor.
Birincisine üstte değindiğim, “ekonomik ilerlemenin düşmanı” geri geldi. Öbür bir deyişle, 1980’kerden 2010’lara kadar enflasyon baskılayan neoliberal siyasetler, özelikle merkez bankası siyasetleri, hükûmetlerin bütçe disiplini saplantısı artık vaktin şartlarına uygun değil.
İkincisi, jeopolitik dengelerdeki değişimler, hülasa ABD-Çin rekabeti, Rusya’nın Ukrayna İşgali, büyük devletlerin iktisat siyasetlerini iki istikametten değişmeye zorluyor:
- Ekonomik korumacılık, rakip ekonomilere yönelik ekonomik mali yaptırımlar. Bu eğilim neoliberalizmin hür piyasa prensibinin artık terk edilmeye başlandığını gösteriyor.
- Jeopolitik tesirlerin, personel hareketinin baskısıyla, neoliberalizm bağlamında büyük yanılgı olarak görülen “sanayi politikası” yaklaşımı, planlama, mali dayanak, gelişmekte olan piyasalarda “sermaye kontrolü” üzere “piyasa dengelerini” çarpıtan uygulamalar süratle gündeme geliyor.
Üçüncü olarak da çabucak bütün gelişmiş ülkelerde personel hareketi ve sendikalar son 40 yılda kaybettiklerini geri almak için hareketlenmiş durumda.
Bu kesitlerin taleplerin karşılık verecek hükümet siyasetleri, ister istemez, daha fazla korumacılık, sıhhat, eğitim, toplu nakliyat, güç ve besin fiyatları alanlarında devlet dayanağı, yeni refah devleti uygulamaları içeriyor.
Diğer bir deyişle, neoliberal model emek piyasasını yönetme kapasitesini de kaybetmiş durumda.
Sonuç olarak denebilir ki yeni yılda dünya iktisadı tahminen sıkıntı, tehlikeli ancak, değişimlere de açık bir periyoda giriyor.