Yapılan araştırmalar çocukların % 5-15 kadarının okuma zahmeti yaşadığını gösteriyor. Disleksi olarak da söz edilen bu zahmetin nedenlerinden birincisi, lisanın seslerden ve hecelerden oluştuğunu kavramakta zorluk çekmeleri. Hece ayırma, birleştirme, atma üzere maharetlerde başarısızlar. Konuşma lisanının sesleriyle yazının sembolleri ortasında bağ kurmakta zorlanıyorlar. Bunu gözeterek “Sen de Oku” isminde bir seri başlatan Tudem Yayın Kümesi, yurtiçinden ve yurtdışından pek çok müellifle okuma zahmeti çeken çocuklara ulaşmaya çalışıyor. Özgün yapıtların yanı sıra, müellifler klasikleri de yine anlatıyor. Usta müellif Mehmet Atilla ile okuma zahmeti çeken çocuklar için yazmanın nasıl olduğunu konuştuk.
Biliyoruz ki disleksi, beyindeki yapısal bir farklılıktan kaynaklanan okuma zahmeti. Bir müellif olarak bu zahmeti çeken çocuklara yazma fikri nasıl oluştu?
Yazma hareketinin katmanlarından biri de okumanın zenginleştirici gücüne inanmak. Bu inançla okuyor, araştırıyor ve yazıyoruz. Yazınsal anlayışımızdan ödün vermeden, aşikâr ölçütleri gözeterek okura ulaşmak da varmak istediğimiz maksatlardan biri. Çocuk edebiyatında da durum bu türlü. Ne var ki son yıllarda bu gayrete set çeken kimi gelişmeler epey sürat kazandı. Kültürel kazanımlara erişimde görsel medyanın hissesi alabildiğine çoğalırken basılı kaynakların direnci gitgide azalıyor. Ekran bağımlılığı hepimizin zayıf karnı artık. Madalyonun art tarafında ise yoksulluk, eğitim şartlarındaki aksilikler, ulaşım zorlukları üzere etkenler yer alıyor.
Bütün bunların yanı sıra okuma hareketiyle buluşamayan öbür bir kesim daha var ki, “Sen de Oku” koleksiyonunun hedeflediği bireyler de orada zati. Bu kısmın içinde hem disleksili hem de okuma isteksizliği yaşayan çocuklar var. Sayıları hiç de az değil üstelik. Yapılan araştırmalar çocukların % 5-15 kadarının okuma zahmeti yaşadığını gösteriyor. Bir yardım eli uzatılmazsa hayatlarının hiçbir periyodunda okuma hüneri kazanamayacak ve akademik muvaffakiyet elde edemeyecek çocuklar bunlar. Onları yazgılarıyla baş başa bırakmamak üzere bir sorumlulukla baş başayız.
Bu açıdan bakıldığında “Sen de Oku” koleksiyonu tam bir toplumsal sorumluluk projesi. Gelişmiş ülkelerde bu hususta birtakım adımlar atıldığını biliyorduk. Tudem Yayın Kümesi da bu adımların Türkiye’deki uzantısı olma fonksiyonunu yerine getiriyor artık. Gaye ortak: Okuma zahmeti ya da isteksizliği çeken çocukların da ellerinde kitap, meskenlerinde kitaplıkları olsun istiyoruz. Tıpkı akranları üzere… Onlar da kurmacanın heyecanıyla, hayal dünyasının büyüsüyle, lisanın tesir gücüyle buluşsunlar ve bu mevzularda bir eksiklik yaşamasınlar. Hasebiyle bir çeşit eşitlik sağlama eforu bu.
Ben bu gayrete ortak olmadan evvel Tudem Yayın Kümesi “Sen de Oku” koleksiyonunu oluşturmaya başlamıştı. Yayımlanan birinci kitaplar çeviri kitaplardı ve özel bir yaklaşımla yazıldıkları apaçık ortadaydı. Birinci işim bu kitapları okumak oldu. Yıldız Adam, Memnunluk Müziği, Bitmeyen Gün, Havuzda Tek Başına ve Telefon Bilmecesi… Hepsi de çarpıcı olay örgülerine sahipti, son derece duru bir lisanla yazılmışlardı ve çocukların metnin içinde ilerlemelerini sağlayacak formda kurgulanmışlardı. Hasebiyle amaç kitlenin ilgisini çekmemeleri mümkün değildi. Doğrusunu söylemek gerekirse, serinin sadece bu tıp çevirilerle yürütüleceğini düşündüğüm için imrenmekle yetindim, rastgele bir teşebbüste bulunmadım. Fakat zihnimde bir tohum oluşmuştu ve yavaş yavaş gezdirmeye başlamıştım. Bende bu türlü olur zira; çok başarılı bir çeviri kitapla karşılaştığımda kendimi sorgulamaya başlarım çabucak; “Biz niçin bu türlü şeyler yazamıyoruz?” sorusu başımda dolanır durur, en azından üç beş ay.
Neyse ki bir müddet sonra yayınevi bu seriye Türk muharrirlerin da katılmasını kararlaştırdı. Bir anda kendimi bu grubun içinde buldum. Gerisi araştırmak, tasarlamak ve yazmaktı. Gülmeyi Bilen Müdür Aranıyor işte bu türlü bir sürecin sonunda doğdu.
Bu zahmeti çeken çocuklara yazmaya başlamadan evvel ne üzere araştırmalar yaptınız?
Bu mevzuda yayınevinin öncü bir rol oynadığını söylemeliyim. Birinci iş olarak “Sen de Oku” koleksiyonuna katılmaya istekli yazarlarla son derece verimli toplantılar yapıldı. Yayın koordinatörü arkadaşlar koleksiyonun mantığı, teknik özellikleri, maksat kitlenin beklentileri üzere mevzularda bilgiler verdi, başımızdaki soruları gidermeye çalıştı. Bu ortada bizler de ek araştırmalar yaptık elbette. Kendi hisseme ben öteki ülkelerdeki örnekleri inceledim. Çok sayıda araştırma ve makale okudum, uzmanların görüşlerine ulaşmaya çalıştım. Gördüm ki, psikologlar, psikodilbilimciler, bilişsel sinirbilimciler okuma hareketi üzerinde ağır biçimde çalışıyor. Çocukların okura dönüşme süreci ve bu süreçte hangi pürüzlerle karşılaşıldığı biliniyor. Disleksili bireylerin okuma serüvenlerinde onlara eşlik edecek ünitelere yol gösterecek kaynaklar da var. Kuşkusuz ki mevzunun uzmanı olduğumu argüman etmiyorum lakin nasıl bir lisan ve anlatımla bu çocuklara ulaşabileceğimiz sorusunu yanıtlayabilecek kadar bilgi ve görgü edindikten sonra kolları sıvadım.
Kitabın giriş kısmının cazibeli olması, öykünün akıcı olması üzere teknik birtakım özelliklere de bir konuşmanızda vurgu yapmıştınız. Bunları okurlarımızla paylaşır mısınız?
Okuma zahmeti ya da isteksizliği yaşayan çocuklar, iki temel sıkıntıyla baş başa. Bunlardan birincisi, lisanın seslerden ve hecelerden oluştuğunu kavramakta zorluk çekmeleri. Hece ayırma, birleştirme, atma üzere marifetlerde başarısızlar. Konuşma lisanının sesleriyle yazının sembolleri ortasında bağ kurmakta zorlanıyorlar. Öyleyse izleyeceğimiz birinci yol muhakkaktı: Yazacağımız metinlerde uzun ve yazımı güç sözcüklerden kaçınacaktık. Cümlelerimizi de olabildiğince kısa tutmaya çalışacaktık. Uzun cümlelerin sonuna ulaşmak için harcanacak vakit ve uğraş, gaye kitlemizdeki çocukların hemencecik yorulmasına neden olurdu ki bu hiç de istemediğimiz bir şeydi. Kaldı ki sırf maksat kitlemizdeki çocuğun değil, ona eşlik edecek büyüklerin de rahatça okuyabileceği metinler yaratmalıydık.
Bu çocukların yaşadıkları ikinci temel sorun, belleklerindeki sözcüksel depoya erişme suratlarının da epeyce düşük olmasıydı. Öyleyse yazacağımız metinlerde günlük ömürde sık rastlanmayan objelerden, soyut benzetmelerden, karmaşık sayısal bedellerden uzak durmalıydık. Ancak, olay örgüsü bakımından günlük yaşantının dışına çıkmakta da fayda vardı. Çocukların şimdi deneyimlemedikleri, duymadıkları bir olay akışıyla müsabakaları heyecan verici olurdu. Mümkün olduğunca hayal dünyalarını genişletmeliydik. Ama pusulamız yeniden değişmeyecekti: Dolambaçlı ve karmaşık anlatılardan uzak duracaktık. Vakit kaymaları, geriye dönüşler, uzun kısımlar üzere okuru yoran ve oyalayan yapılara yönelmeden amaç kitlemizdeki çocuğu bir an evvel olayların içine çekmeliydik. Bunun için de okurun hemen duygusal bağ kurabileceği, enteresan mevzular seçmeliydik. Hasebiyle kitapların girişi büyük kıymet kazanıyordu.
Bu ortada çok kıymetli bir noktayı gözden kaçırmamaya çalıştık. Maksat kitlenin algı seviyesini asla küçümsememeliydik. Çok derecede kolaylığa kaçmamalı, disleksili diye çocukların zekâsını aşağılama üzere bir yanılgıya düşmemeliydik. Örneğin 10-12 yaşlarındaki çocukların ilgi alanlarına uygun bir olay örgüsü tasarlamışsak “mantık seviyesini değil anlatı düzeyi”ni 7-8 yaşlarındaki çocukların okuma seviyesine uygun sözcükler ve cümlelerle yansıtmalıydık. Üstelik sayfa sayısını fazla artırmadan, maksat kitlenin sabrını ve odaklanmasını zorlamadan…
Yazar olarak biz bunları yapmaya çalışırken kitabın okura kolaylık sağlayan fizikî özelliklerini de yayınevi üstlendi. Kâğıt kalitesi, sayfa tasarımı, yazı tipi, kâğıt rengi, resimleme üzere teknik nitelikler maksat kitlemize uygun olarak seçildi. Bütün bunlar etkileyici bir öykü ve inandırıcı karakterlerle birleşince hedefimize ulaşmak biraz daha kolaylaştı.
Karakter demişken bir noktaya daha değinmek isterim: Bu tıp kitapların bir özelliği de kahramanların maksat odaklı olmasına kıymet verilmesi. Aslında tüm kurmaca yapıtlarda bu türlü bir eğilim olduğu söylenebilir. Ana karakterin işleri oluruna bırakmamasını, muhakkak bir gayeye kilitlenmesini severiz. Oradaki tansiyon bizi keyifli eder. Bu kural “Sen de Oku” için ziyadesiyle geçerliydi. Hatta ana karakteri yardımcı karakterlerden ayıran özelliklerin açık seçik belirli olması gerekiyordu. Gaye kitlemizdeki okurların bilhassa ana karaktere ne olacağı sorusuyla ilgilendiklerini, akabinde da olayların nasıl çözüleceğini merak ettiklerini biliyorduk. Bunu da aklımızın bir köşesinde tutmaya çalıştık.
Sen de Oku serisinde 1’den 5’e kadar yıldızlar var. Bunlar ne söz ediyor?
“Sen de Oku” serisinin birincil maksadı çocukla kitap ortasındaki bağı gerçek ve güçlü bir halde kurmak. Bu nedenle de çocuğun okuma seviyesiyle ilgi duyduğu hususların ahengi son derece kıymetli. On yaşına gelmiş bir çocuk, okuma seviyesi düşük de olsa 6-7 yaşındaki bir çocuğun ilgi duyacağı bahislerle ilgilenmez. Onun his ve bilgi dünyası değişmiştir zira, kolay bahisleri bir çeşit aşağılama olarak kabul eder. Bu yüzden ilgi seviyesi ile okuma seviyesini hakikat biçimde uzlaştırmak gerekir. Kelamını ettiğiniz yıldız sisteminin maksadı da bu uzlaştırmayı sağlamak. Kitaplar cümle yapıları, sözcük dağarcıkları, husus seçimleri, sayfa sayıları olarak kolaydan zora yanlışsız ilerleyen beş evreli bir sistemle yayımlanmış durumda. Çocuğun ilgi seviyesini belirledikten sonra art kapaktaki yıldız sayısına bakarak okuma seviyesini de onunla uyumlu hâle getirmekte fayda var. Bu bağlamda, anne babaların ve öğretmenlerin uygun kitap seçimi yapabilmeleri için Tudem’in web sayfasındaki “tadımlıklar” kısmına ya da “Sen de Oku” rehberine göz atmalarını öneriyorum. Orada kâfi açıklamalar ve yol gösterici teklifler var. Yapılması gereken tek şey, birazcık vakit ayırmak, uğraş göstermek.
Yazarların dislektik çocuklar için kaleme aldığı hikayeler dışında dünya klasiklerinin bir müellif tarafından tekrar anlatıldığı bir seri de kelam konusu. Örneğin siz Jonathan Swift’den Gulliver’in Gezileri’ni, Mark Twain’den Tom Sawyer’ı Robert M. Ballantyne’dan Mercan Adası’nı kaleme almışsınız. Bu sistemi okurlarımıza anlatır mısınız?
Bilindiği üzere dünya klasikleri her periyot okunmayı hak eden kitaplar. Fakat hem içerik hem de anlatım olarak okuma zahmeti ya da isteksizliği çeken çocukların çok uzağındalar. Demek oluyor ki, bu çocukların klasik yapıtlarla buluşmaları, onları okuyabilmeleri olanaksız. “Sen de Oku” koleksiyonu genişledikçe bu durum bir sorun olarak kendini hissettirmeye başladı. Akranlarının klasik yapıtlardan kelam ettiği anlarda bu çocukların sessiz ve mahcup kalmalarına gönlümüz razı olmadı. Daima birlikte el ele verip dünya klasiklerini de serinin kapsamına almaya karar verdik. Birçok muharrir arkadaş da bu sürece katıldı. Vurgulamak istediğim nokta şu: Yaptığımız kısaltma ya da özetleme değil, klasikleri “yeniden anlatım” usulüyle “Sen de Oku” serisinin mantığına uyarlamak. Metinlerin ruhunu ve havasını bozmamaya çalıştık. Örneğin Gülliver’in Gezileri aslında dört başka seyahatten oluşur. Fakat tüm uyarlamalarda bu seyahatlerden sadece ikisi işlenmiş, son iki seyahat çıkarılmıştır. Ben o denli yapmadım. Seyahatlerin dördünü de yine anlattım. Müellife ve çocuklara duyduğum hürmet bunu gerektiriyordu. Öteki arkadaşların da katkısıyla disleksili ya da okuma isteksizliği yaşayan çocuklar Pinokyo, Peter Pan, Oz Büyücüsü, Alice üzere karakterlerle buluşmuş oldu. Denizler Altında Yirmi Bin Fersah’ı, Dünyanın Merkezine Seyahat’ı, Ezop Masalları’nı okuma bahtına erişti. Bu da başka bir sevinç bizim için.
Sen de Oku serisi yalnızca dislektik çocuklar için midir, okumayı sevmeyen ya da okumakta zorlanan tüm çocuklara uygun mudur?
Çok ehemmiyet verdiğim bir nokta bu. “Sen de Oku” serisinin okur yelpazesi sanıldığından çok daha geniş. Birinci soruda kısaca değindiğim üzere, epey bir müddettir okumaya ve kitaplara karşı çoğalan direnci kırmakta öğretmenlerin ve ailelerin çok zorlandığını görüyor ve duyuyoruz. Yakınmak bir noktaya kadar manalı. Sonrası elimizden geleni yapmak. Hele kelam konusu olan çocuklarsa süreci izlemekle yetinemeyiz. Bu koleksiyonun temel fonksiyonu, genel manada edebiyatın unsurlarıyla birebir, rastgele bir ayrılık yok. Çocukların dilsel kazanımlarını sekteye uğratmamak, bilişsel ve duygusal dünyalarına katkıda bulunmak, eleştirel düşünmelerine bakış açısı eklemek üzere art planda çalışan programlar olsa da asıl maksat onlara keyif veren, haz almalarını sağlayan, yeterli vakit geçirten metinler üretmek. “Sen de Oku” serisi, okumanın bu boyutunu öne çıkardığı için sırf disleksili değil, edebiyata ve okumaya uzak duran tüm çocukların ilgisini çekecek özellikler barındırıyor.
Ancak birinci adımı atacak olan yeniden bizleriz. Anne babalar, öğretmenler, kütüphaneciler, eğitim kurumları… Hepimiz bu çocukların elinden tutmakla yükümlüyüz. Birlikte yapılan okumaların katkısı çok büyük zira. Beyin bu cins paydaşlıklar sırasında yapılan tekrarlar aracılığıyla süratli ve kalıcı nörolojik ilişkiler kuruyor. Üstelik çocuklara desteklendikleri hissini vermek kadar kıymetli bir şey yok. Bu bedele inanıyor ve ondan güç alıyorum.